“Hiệu ứng người giỏi việc” – Khi năng lực trở thành con dao hai lưỡi
Trong đời sống làm việc, ai cũng từng chứng kiến hoặc trải qua hiện tượng này: người nào làm tốt việc gì thì dần dần trở thành người được giao hoặc bị nhờ làm việc đó nhiều nhất. Người biết chỉnh ảnh bị giao sửa ảnh, người viết giỏi bị nhờ soạn văn bản, người giỏi Excel bị kêu làm bảng thống kê cho cả khoa. Câu nói dân gian “càng giỏi việc gì, càng bị nhờ vả việc đó” tưởng như chỉ là lời than vui, nhưng thực ra phản ánh một hiện tượng xã hội sâu sắc, có thể gọi là “hiệu ứng người giỏi việc” (Go-to person effect).
1. Bản chất của hiện tượng
“Hiệu ứng người giỏi việc” xảy ra khi một cá nhân thể hiện năng lực vượt trội trong một lĩnh vực nào đó, khiến họ trở thành lựa chọn mặc định cho những nhiệm vụ tương tự. Trong tâm lý học xã hội, đây là hệ quả của “hiệu ứng năng lực” (Competence Effect) – khi người khác có xu hướng giao việc cho người làm giỏi vì họ tin rằng công việc sẽ hoàn thành nhanh hơn, chất lượng hơn và ít rủi ro hơn.
Vấn đề là, sự tin tưởng đó dần biến thành sự lệ thuộc vô thức. Những người xung quanh bắt đầu xem việc “nhờ” người giỏi là điều hiển nhiên, mà không nhận ra rằng họ đang chuyển trách nhiệm của mình cho người khác. Còn người giỏi, vì tinh thần trách nhiệm, lòng tốt hoặc sợ mất lòng, lại thường ngại từ chối. Cứ thế, họ trở thành “người gánh việc” của cả tập thể.
2. Nguồn gốc sâu xa
Nguồn gốc của hiện tượng này bắt nguồn từ hai yếu tố chính: tâm lý xã hội và văn hóa tập thể.
Thứ nhất, trong tâm lý học, con người có xu hướng chọn con đường ít tốn công sức (the path of least resistance). Khi biết ai đó làm tốt, não bộ tự động đánh giá rằng “để họ làm sẽ dễ hơn mình tự làm”. Đó là phản xạ tiết kiệm năng lượng mang tính tự nhiên.
Thứ hai, ở các xã hội Á Đông nói chung và Việt Nam nói riêng, tinh thần cộng đồng và tình làng nghĩa xóm được đề cao. “Nhờ chút thôi”, “giúp nhau tí”, “mình quen mà” là những cách thể hiện thân tình, nhưng lại khiến ranh giới giữa giúp đỡ và lợi dụng trở nên mờ nhạt. Trong môi trường làm việc, điều này dẫn đến tình trạng một số người được “ưu ái” giao thêm việc không chính thức, còn người khác thì quen tay... đùn việc.
3. Tác động tích cực và tiêu cực
Không thể phủ nhận rằng hiện tượng này có mặt tích cực nhất định.
Về phía cá nhân, việc thường xuyên được nhờ vả có thể giúp người giỏi rèn luyện kỹ năng, khẳng định uy tín và mở rộng mối quan hệ. Ở cấp tổ chức, việc tận dụng người có năng lực giúp công việc được giải quyết nhanh và hiệu quả hơn. Trong nhiều trường hợp, “người giỏi việc” trở thành hạt nhân lan tỏa văn hóa trách nhiệm, làm gương cho tập thể.
Tuy nhiên, mặt trái lại rất rõ rệt. Khi năng lực cá nhân bị khai thác quá mức, người giỏi dễ rơi vào quá tải, kiệt sức, hoặc cảm giác bị lợi dụng. Cảm xúc tiêu cực tích tụ lâu ngày có thể dẫn đến sự mệt mỏi tâm lý (burnout) – một vấn đề phổ biến trong môi trường y tế, nơi nhân viên vốn đã chịu áp lực cao. Ngoài ra, sự thiên lệch trong phân chia công việc còn làm giảm tinh thần tự chủ của tập thể, khi nhiều người ỷ lại vào một cá nhân. Về lâu dài, điều này không chỉ hại cho người giỏi, mà còn làm nghèo năng lực chung của tổ chức.
4. Vì sao khó thoát ra?
Người giỏi việc thường mắc kẹt trong vòng luẩn quẩn của lòng tốt và kỳ vọng. Một khi họ đã giúp vài lần, việc từ chối sau này lại càng khó. Mặt khác, họ cũng sợ bị đánh giá là “kiêu”, “khó tính”, hoặc “không hòa đồng”. Còn những người xung quanh, vì quen được giúp, lại không nhận ra mình đang tạo gánh nặng. Dần dần, cả hai bên cùng duy trì một thói quen không lành mạnh.
5. Ứng xử thế nào cho phù hợp
Để thoát khỏi cái bẫy “giỏi việc là khổ”, cần có sự thay đổi từ cả cá nhân lẫn tập thể.
-
Về phía cá nhân:
Người giỏi cần học nghệ thuật từ chối khéo léo. Có thể nói: “Tớ bận quá, nhưng tớ chỉ bạn cách làm nhé”, hoặc “Tớ làm cho lần này thôi, sau này cậu thử làm nhé.” Việc hướng dẫn thay vì làm thay không chỉ giúp mình đỡ vất vả mà còn giúp người khác phát triển kỹ năng.
Đồng thời, người giỏi cũng nên biết bảo vệ thời gian của mình — đặt giới hạn rõ ràng giữa giúp đỡ và công việc chính. -
Về phía tập thể:
Cần phân công minh bạch, tránh để năng lực cá nhân bị lợi dụng. Người lãnh đạo nên nhận ra rằng phân bổ công việc công bằng mới giúp tổ chức phát triển bền vững, thay vì dồn việc vào “người làm được”. Đồng nghiệp cũng cần tập tôn trọng công sức của nhau, thay vì xem việc “nhờ vả” là quyền lợi.
6. Kết luận
Hiện tượng “càng giỏi việc gì càng bị nhờ vả việc đó” là một lát cắt thú vị của đời sống hiện đại — nơi năng lực cá nhân vừa là sức mạnh, vừa là gánh nặng. Sẽ là sai lầm nếu trách người giỏi vì đã giúp, hay trách người nhờ vì đã yếu; điều quan trọng là nhận ra giới hạn. Một tập thể trưởng thành không phải là nơi chỉ có vài người làm giỏi, mà là nơi ai cũng được tạo điều kiện để giỏi hơn. Khi đó, sự nhờ vả sẽ trở thành sự học hỏi lẫn nhau, chứ không phải là một vòng luẩn quẩn của bất công và kiệt sức.
No comments:
Post a Comment